Cụm di tích tháp Dương Long (xã Tây Bình, huyện Tây Sơn, tỉnh Bình định) được xem là một trong những di tích tháp Champa đẹp nhất còn lại trong số ít những di tích tháp Champa ở miền Trung Việt Nam nói chung và ở tỉnh Bình Định nói riêng. Ba ngôi tháp Dương Long được bố cục thẳng hàng cách đều nhau theo hướng Bắc - Nam tại vị trí trên ngọn đồi cao 27m so với mặt biển và được xây dựng trên phần nền móng được xử lý gia cố rất kỹ. Trên nền móng đó, các ngôi tháp được xây dựng vươn thẳng lên cao với độ vững chắc bởi kết cấu theo kiểu to ở phần chân đế và giật cấp nhỏ dần ở các tầng trên.
     Với quy mô và sự nổi bật của các  kiến trúc gạch, di tích Dương long đã được tiếp cận lần đầu trong sách "Đại Nam nhất thống chí", sau đó đã được các học giả Pháp đầu thế kỷ XX nghiên cứu và xác định giá trị một cách có hệ thống (như khảo tả bình đồ của các kiến trúc, thực hiện những bản vẽ cấu trúc, định niên đại, giải mã các khác biệt cơ bản cụm tháp này so với hệ thống tháp Champa còn lại trên địa bàn tỉnh Bình Đinh cũng như các vùng khác ở duyên hải Trung Bộ Việt Nam), hình thành nguồn tư liệu quan trong cho việc tìm hiểu và nghiên cứu cụm tháp này ở các giai đoạn tiếp theo.
     Tuy nhiên trải qua một thời gian khá dài việc nghiên cứu nhóm kiến trúc Dương Long bị gián đoạn bởi nhiều nguyên do khách quan; phải đến những năm 1980 việc nghiên cứu giá trị cũng như trùng tu bảo vệ những di tích tháp Champa ở Bình Định trong đó có nhóm tháp Dương Long mới được tiếp tục thực hiện, đáng chú ý là hai cuộc khai quật khảo cổ học quy mô lớn vào các năm 2006 và 2007 đã làm lộ diện tổng thể mặt bằng kiến trúc cùng với hàng ngàn mảnh vỡ của các tác phẩm điêu khắc đá và đất nung các loại đã được tìm thấy và được phục dựng- chúng là những thành tố trang trí liên quan đến chính cụm tháp này; đặc biệt phần chân đế của ba ngôi tháp lộ ra đồ sộ, chúng được xây có dạng bình đồ hình vuông bẻ góc nhiều lần, xung quanh có hệ thống đai bó chân tháp bằng sa thạch được làm bằng nhiều bậc giật cấp có trang trí các chủ đề nhân vật trong truyền thuyết Ấn Độ (Garuda, Naga, Makara, Kala) kết hợp với chủ đề hoa, dây lá xoắn cách điệu, trong đó hoa sen giữ vị trí chủ đạo trong các băng trang trí phụ trợ làm tăng tính thẩm mỹ; vật dụng sinh hoạt sành - sứ- đất nung cũng được tìm thấy trong hai cuộc khai quật nhưng đều bị vỡ và hầu hết đã bị xáo trộn do việc đào tìm cổ vật diễn ra từ nhiều năm trước; ngoài ra còn tìm thấy nhiều vết tích kiến trúc phụ  xung quanh mà cho đến nay đã xác định được một phần ở phía trước mặt phía Đông của tháp Nam và tháp Giữa, còn khu vực tháp Bắc hầu như các công trình này đã bị phá huỷ.

Khai quật tháp Dương Long - Bình Định. Ảnh PCH

 Cuộc khai quật Dương Long năm 2006 và 2007 đã đóng góp thêm nhiều tư liệu có giá trị và khái niệm "phong cách Tháp Mẫm" không thể hàm chứa hết những thành tựu rực rỡ của kiến trúc Champa giai đoạn thế kỷ XI-XIV. Điêu khắc đá tại tháp Dương Long vừa có tính mạnh mẽ nhưng vẫn có cái duyên dáng cần có, không quá đơn giản mà cũng không bị sa đà vào những chi tiết rườm rà. Nó đã " tiêu hoá " tốt để thoát ra khỏi sức nặng của sự gò ép được "bao vây bởi các chi tiết rậm rịt" như điêu khắc ở Tháp Mẫm. Có thể nói điêu khắc đá Dương Long dường như cũng là sự pha trộn nằm giữa hai yếu tố tạm gọi là truyền thống (cổ điển Champa ?) và phong cách mới mạnh mẽ và nặng nề của Tháp Mẫm.

• Nguồn: Tạp chí Khảo cổ học số 1-2009.
   
• Ảnh PCH, BTĐKC